Demonstratierecht is niet grenzeloos

Het is de zomer van 2022. Boeren protesteren en blokkeren snelwegen. De burger is zacht gezegd niet geamuseerd. De publieke opinie is overwegend negatief. Uiteindelijk hebben er ook arrestaties plaatsgevonden. Iets meer dan een jaar later in september 2023 vindt er een kettingblokkade plaats op de Utrechtsebaan aan de A12 in Den Haag door de organisatie Extinction Rebellion. Zij wijzen echter bewust de door gemeente Den Haag toegewezen plek op de Laan van Reagan en Gorbatsjov af. Ook hier heeft de politie geruime tijd tevergeefs opgetreden, dus worden demonstranten nu met rust gelaten. De vraag die dit opwerpt, is of er grenzen zitten aan het demonstratierecht.

Een goede verstandhouding

Het is voor elke actiegroep of organisatie belangrijk om een goede verstandsverhouding met de overheid te hebben. In deze casus is dat gemeente Den Haag. Dat heeft ermee te maken, dat je op haar aangewezen bent voor de locatie en beveiliging, zodat elke demonstratie goed verloopt. Zij rekent op jou dat alles goed en binnen de perken verloopt. Jij rekent op de gemeente voor de veiligheid van de mensen en dat orde gehouden kan worden. Van dat wederzijds vertrouwen kan en mag eigenlijk geen misbruik gemaakt worden. Dit betekent dus ook dat je het gezag van de overheid moet respecteren, zelfs wanneer je het niet eens bent met hun keuzes over bijvoorbeeld de locatie. Zo zijn er redenen te bedenken waarom een snelweg verboden terrein is, denk bijvoorbeeld aan veiligheid: de politie kan niet voorkomen dat een automobilist op den duur genoeg heeft van de blokkade. De gevolgen daarvan zouden ingrijpend zijn.

Verder houdt een goede verstandsverhouding in dat je de partner, van wie je op meerdere manieren afhankelijk bent, niet uitput. Dat betekent dat je moet luisteren als je gevraagd wordt weg te gaan, en niet eigenwijs op de snelweg blijft. Je maakt namelijk geen aanspraak op die plek als hij bij voorbaat al verboden was. Het is van de zotte dat uit het hele land politie vandaan moet worden gehaald en men zaken moet laten liggen, omdat een groep mensen ten onrechte vindt dat ze recht hebben om op een bepaalde locatie te protesteren. Het is ook niet de bedoeling van het demonstratierecht dat je een slag uitlokt om de locatie in kwestie.

Het sociale contract in de rechtsstaat

We leven in een rechtsstaat. Dit klinkt weliswaar zo onderhand als een cliché om elke discussie mee dicht te slaan, maar het is wel iets moois en iets goeds. We mogen het koesteren dat onze rechten goed gewaarborgd zijn. Dat brengt ook een verantwoordelijkheid met zich mee. We hebben niet alleen rechten, maar ook plichten. Dat laatste lijkt nu ondergesneeuwd te worden in de discussie over snelwegen blokkeren. Mensen willen zich zó graag op hun rechten beroepen, dat ze vergeten dat het gezag er om een reden is en dat dat gezag gehoorzaamd dient te worden, of het ons nu uitkomt of niet.

Dit komt voort uit het idee van een sociaal contract, dat teruggaat naar de zeventiende-eeuwse filosoof Hobbes, die onderdeel is van de canon van westerse politieke filosofen. Hij omschrijft in zijn boek Leviathan het scenario waarin de mens geen gezag over zich heeft. In deze natuurtoestand is de mens aan de ene kant volledig vrij, maar maakt dit hem aan de andere kant kwetsbaar voor andere mensen. Dus om te zorgen dat niemand een ander wat aandoet en de onderlinge vrede te bewaren, moet iedereen met elkaar een contract afsluiten, waarin we een deel van onze vrijheid opgeven en overdragen aan een gezaghebbende in ruil voor vrede en veiligheid. Dat contract is in concrete zin dus onze huidige rechtsstaat. Het is niet de bedoeling dat je die op welke wijze dan ook ondermijnt, omdat er vanuit de menselijke natuur de kans bestaat dat je op den duur uitkomt in een situatie dat Hobbes’ als doemscenario zag.

Daarmee komen we dus terug bij de risico’s die bestaan bij het bezetten van een snelweg, een plaats die om een reden verboden is. De Staat is er om je te beschermen, niet om je dwars te zitten. Dat betekent dat er dus ook grenzen zitten aan het demonstratierecht om ieders bestwil. Extinction Rebellion had dus dankbaar moeten zijn voor de toewijzing van de Laan van Reagan en Gorbatsjov. Als het niet nodig is om over de grens te gaan, dan moet je dat ook niet doen. Je zaak is nooit belangrijker dan het respecteren van de rechtsstaat.