Een nieuwe bestuurscultuur

De toeslagenaffaire is bij Rutte III verreweg het grootste schandaal geweest. Dit had niet alleen grootse invloed op de politiek zelf, maar ook op de bestuurscultuur en haar poppetjes. Zo stapten in een paar maanden tijd bewindslieden op om het gezichtsverlies te beperken en werd geprobeerd om luis in de pels Pieter Omtzigt te sensibiliseren. Nu doet Omtzigt mee aan de verkiezingen met zijn eigen partij Nieuw Sociaal Contract. Hoewel de omvang van de schade voor naar schatting 26.000 gezinnen ongekend was en de buitengewoon grote gevolgen niet te ontkennen of onderschatten zijn, is het de vraag hoe het uit de hand heeft kunnen lopen in de uitvoering en dus ook het nodige vertrouwen in de overheid flink geschonden is. Het grote probleem is dan ook uiteindelijk de bestuurscultuur zelf, waardoor dit een fundamentele zaak is.

Gezicht en mogelijk gezichtsverlies zijn tegenwoordig kern als het over de houdbaarheid van niet alleen politici, maar ook bestuurders gaat. Dit heeft mede tot gevolg dat wanneer ambtenaren aan de bel trekken en aangeven dat iets serieus de verkeerde kant op gaat of dreigt te gaan, er nauwelijks naar ze geluisterd wordt. Het probleem wordt niet alleen bewust onder de radar gehouden, gemaakte fouten worden ook niet hersteld, vermoedelijk omdat de verantwoordelijke minister het openlijk zal moeten toegeven. Pas als de media zich de controlerende taak opneemt en zaken aan het licht brengt, gaan politici over op actie. Echter geeft men zelfs dan prioriteit aan het herstellen van reputatie en imago van de betreffende bewindslieden, voordat men overgaat op het aanpakken van het probleem in kwestie zelf, zoals in deze casus. Wanneer reputatie en imago boven naastenliefde en rechtvaardigheid lijken te staan, is dat het ultieme signaal dat het systeem kapot is. Het is evenzo een duidelijk signaal dat de overheid onbetrouwbaar blijkt en haar cultuur intern gesloten is.

Zoals filosofe Hannah Arendt in het Eichmannproces stelde: ieder mens is tot kwaad in staat als het van hogerhand wordt opgedragen. Dit gegeven is helder zichtbaar in de toeslagenaffaire waar ambtenaren gedachteloos het beleid van hun politici volgden en uitvoerden. Het is een belangrijke reden waarom het überhaupt zo uit de hand kon lopen en het aanwijzen van een verantwoordelijke moeilijk was. Het hebben van een moreel kompas en het kunnen luisteren naar je geweten is daarom van uiterst belang voor een betrouwbare bureaucratie. Regels en procedures, die niet lijken te deugen, horen niet opgevolgd te worden zonder dat ze kritisch bevraagd worden. Dit betekent dat kritiek op het uit te voeren beleid vanuit de eigen expertise en adviserende positie in de ambtenarij wenselijk is, opdat kritiek de beleidsmaker scherp houdt. Het zal ertoe moeten resulteren dat het apparaat zijn menselijke gezicht terugkrijgt, aangezien het systeem in leven geroepen is om de burger te dienen.

Nu, ruim 2,5 jaar later, zijn de toeslagenouders nog altijd onvoldoende gecompenseerd. Echter zijn ambtenaren wel mondiger geworden, zoals te zien is met de Israël-Palestinakwestie en de oorlog die daar nu aan de gang is. Het is interessant om deze ontwikkelingen waar te nemen. Tegelijkertijd geeft dit aan dat men op zoek is naar de juiste verhoudingen tussen uitvoering en mondigheid in het ambtenarenapparaat. Bij inhoudelijke zaken is het maar de vraag hoe wenselijk mondigheid is. Naar mijn idee zou de kritiek en het laten spreken van het geweten vooral naar voren moeten komen in de technische kanten van de uitvoering van beleid; dat wil zeggen waar de gaten in de nieuwe wet- en regelgeving vallen en hoe die gedicht kunnen worden. Men zou dus moeten streven naar een open bestuurscultuur waarin gezichtsverlies een voor lief genomen consequentie is van naastenliefde en recht doen aan de burger. In eenzelfde cultuur komen ambtenaren het beste tot hun recht als ze naast hun expertise ook vanuit hun geweten en menselijkheid kunnen werken. Het systeem is nu eenmaal nodig aan hervorming toe, wil men niet alleen de huidige fouten herstellen, maar ook voorkomen dat diezelfde fouten herhaald worden. Uiteindelijk kan enkel een open en vernieuwde bestuurscultuur het vertrouwen van de burger in diezelfde overheid herstellen.